آسيب‏شناسي تربيتي مهدويّت، يكي از مصداق‏هاي بحث عام‏تري است كه از آن، به عنوان آسيب‏شناسي در تربيت ديني ياد شده است. براي توضيح اين كه مقصود از آسيب‏شناسي تربيتي مهدويّت چيست، نخست بايد به جنبه‏ي تربيتي مهدويّت اشاره كرد. اعتقاد به وجود و ظهور امام مهدي (عج)، از جمله‏ي اعتقادات اسلامي و شيعي است و هم‏چون ساير اجزاي اين اعتقادات، لوازم تربيتي معيني بر آن مترتب است. بر اين اساس، مهدويّت، تنها مسأله‏اي اعتقادي نيست، بلكه از بعد تربيتي نيز برخوردار است. هنگامي كه ما مشخص مي‏كنيم بر اساس متون روايي، اعتقاد به وجود و ظهور مهدي (عج)، ضروري است، مجموعه‏اي دانشي را براي افراد فراهم نموده‏ايم. اما هنگامي كه اين مجموعه‏ي دانشي، به همراه خود، تحولات هيجاني، عاطفي و عملي معيني را ايجاد مي‏كند كه ضمن آن، افراد مي‏كوشند خود را براي ياوري امام مهدي (عج) مهيا سازند، چهره‏ي تربيتي مهدويّت آشكار مي‏گردد.

 با توجه به جنبه‏ي تربيتي مهدويّت، اكنون مي‏توان مقصود از آسيب‏شناسي معطوف به آن را مشخص كرد. در اين‏جا، آسيب‏شناسي، حاكي از بازشناسي موارد سوءبرداشت يا سوءعملكرد در جريان تربيتي مهدويّت است. تا جايي كه به ذات دين، مشتمل بر مهدويّت، مربوط است، نمي‏توان از آسيب و آسيب‏شناسي سخن به ميان آورد. اما هنگامي كه جريان تربيت ديني، مشتمل بر بعد تربيتي مهدويّت، شكل مي‏گيرد، امكان ظهور آسيب و بنابراين آسيب‏شناسي فراهم مي‏گردد؛ زيرا در جريان تربيت ديني، دست آدمي گشوده مي‏شود و اكنون اوست كه بايد با فهمي كه از دين كسب مي‏كند، به عمل روي آورد و زمينه‏ي تحقق برداشت‏هاي خود را هموار كند. در طيّ اين مسير است كه افق كوتاه ديد آدمي، بدفهمي‏ها را در دامن مي‏پرورد، چنان‏كه دامنه‏ي محدود همّت او، بدكرداري‏ها را در پي مي‏آورد. از اين رو، آسيب‏شناسي تربيتي مهدويّت، تلاشي براي بازشناسي اين گونه لغزش‏هاي فكري و عملي در جريان تحقق بخشيدن به بعد تربيتي مهدويّت است.

 يكي از شبهاتي كه با عقيده‏ي مهدويّت مطرح است، وجود روايت‏هاي ضعاف يا مجاهيلي است كه در تراث مهدويّت به چشم مي‏خورد. گاه گفته مي‏شود كه مؤلفين اين تراث با ذوق خود، هر حديثي را جمع نموده‏اند، بي آن‏كه در صحت يا ضعف آن‏ها تأملي كرده باشند.

 نويسنده‏ي معاصر ((عبدالرسول لاري)) معروف به (احمد الكاتب) در كتاب خود در اين باره مي‏نويسد: ((نزد قدماء اخباريين، اين چنين معروف بوده كه هر روايتي را بدون بررسي در سند آن اخذ مي‏نمودند، ولي بعد از آن، حركت جديدي پديد آمد و بين روايات تميز داده مي‏شد تا زماني كه حركت اصوليين پديدار گشت و اخبار را به دسته‏هاي مختلف از قبيل: صحيح، حسن، قوي،  ضعيف تقسيم نمودند. ولي اين تطور و حركت، شامل روايت‏هاي تاريخي را كه حول موضوع ولادت امام دوازدهم هم مطرح بوده، نگرديد)).(1)

 وي در جاي ديگري از كتاب خود مي‏نويسد: ((من معتقدم كه خواننده‏ي عادي، احتياجي ندارد كه خود را به زحمت انداخته و علم درايت و روايت را فراگرفته تا بتواند روايت‏هاي تاريخي را كه در رابطه با ولادت امام محمد بن الحسن العسكري(عج) وارد شده، بررسي نمايد و يا اين كه از علماي متخصص در تاريخ بوده باشد؛ زيرا مؤلفين اين كتب كه مجموعه‏ي اين نوع روايت‏ها را جمع كرده‏اند، خود را از ابتدا راحت نموده و گفته‏اند كه ما اثبات وجود امام دوازدهم را از طرق فلسفي - نظري مي‏نماييم و احتياجي به روايت‏هاي تاريخي نداريم و اگر چنان چه توجهي به آن‏ها مي‏نماييم، از باب تأييد است...)) سپس مي‏گويد: ((اعتقاد من بر اين است كه اينان از باب اين كه شخص غريق به هر شيئي دسترسي پيدا نمود اخذ مي‏كند، هر روايتي را جمع نموده‏اند و الاّ خود از هر كس ديگر آگاه‏تر به ضعف اين رواياتند....)).(2)

 تا سال 260 ه. ق. شيعيان، به جز در زمان‏هايي كه امامان شيعه‏عليهم السلام در زندان به سر مي‏بردند يا در خانه‏ي خود زير نظر بودند، آزادانه با آنان ارتباط داشتند و به طور مستقيم از هدايت و فيض معنوي آنان بهره‏مند مي‏گشتند. دراين سال با شهادت امام حسن عسكري‏عليه السلام، به ناگاه شيعيان با وضع پيش بيني نشده‏اي روبه‏رو شدند. آنان به يك باره، امام خويش را در پس پرده‏ي غيبت يافتند. به طور طبيعي، نخستين پرسش و چشم‏داشت شيعيان در شرايط جديد، اين بود كه چگونه مي‏توانند با امام خويش، ارتباط برقرار كنند و چاره‏ي مشكل‏هاي خويش را از او بجويند.

 اين پرسش بي پاسخ نماند و در نخستين فرصت پس از آغاز غيبت صغري‏، راه دست يابي به امام‏عليه السلام و چگونگي ارتباط با او در شرايط پديد آمده، به آگاهي گروهي از شيعيان رسيد. يكي از روايت‏هاي تاريخي بر جا مانده از آن دوره كه بر مدعاي ياد شده، دلالت دارد، گفته‏ي شيخ صدوق درباره‏ي گروهي از شيعيان قم است. آنان مانند هميشه، براي ديدار با امام عسكري‏عليه السلام و تقديم هديه‏هاي مالي و وجوه شرعي و نامه‏هاي حاوي سؤالات شيعيان قم، به سامراء رفته بودند. اين گروه در سامراء با شهادت امام يازدهم‏عليه السلام و ادعاي دروغين امامت از سوي جعفربن علي الهادي - برادر امام عسكري‏عليه السلام - روبه‏رو شدند. چون جعفر - كذاب - نتوانست نشانه‏هاي لازم براي اثبات امامت خويش را به آنان ارايه دهد، پس از سرگرداني و گذر از مشكلاتي، راه بازگشت در پيش گرفتند. همين كه به بيرون شهر سامراء رسيدند، پيك امام دوازدهم(عج) با آنان ديدار كرد. بدين ترتيب، آنان به درك فيض ديدار با آن بزرگوار موفق شدند. آن حضرت در همين ديدار به گروه قمي‏ها فرمود كه از آن پس براي ديدار يا انجام امور مربوط به امام‏عليه السلام، ديگر به سامراء نروند؛ زيرا ايشان براي انجام امور ياد شده، نماينده‏اي در بغداد خواهد گمارد.(1)

 گذر زمان نشان داد كه نماينده‏ي گمارده شده در بغداد، همان ((عثمان بن سعيد عمري))؛ نخستين سفير و نايب ناحيه‏ي مقدّسه در دوران غيبت صغري‏ است كه جامعه‏ي شيعه را حتي در دورترين سرزمين‏هاي شيعه نشين جهان اسلام، رهبري مي‏كرد.(2)

 بيشتر فلاسفه‏ي پوزيتيويسم به ويژه ماركسيست‏ها در سده‏ي نوزدهم و بيستم، درباره‏ي سنت‏ها و مرحله‏هاي تاريخ به بحث پرداخته‏اند.

 بهترين دست آوردي كه ماركسيسم، به انديشه‏ي بشري تقديم كرد، اصل جبر تاريخي(1) و كوشش براي كشف سنت‏ها و مراحل تاريخ، نيز اهميت شناخت قوانين آن براي پيش‏بيني مسير حركت تاريخ و پي‏آمدهاي آن بود. ماركسيسم درباره‏ي شناخت سنت‏هاي تاريخ و نقش آن در ارتقاي بينش و آگاهي انسان و تأثير فعاليت‏هاي مثبت در رويكرد مرحله‏ي تاريخي كه انتظار آن مي‏رود، نيز كاوش مي‏كند.

 اما ماركسيسم با انكار وجود خداي متعال و تحريف دين الهي در برخورد و تعامل با پيامبران، گرفتار لغزش شد، كه پي‏آمد آن، عدم موفقيت در كشف مراحل كلي حركت تاريخ و شناخت سنت‏هايي است كه مقطع كنوني و گذار را به مرحله‏ي آينده انتقال مي‏دهد و در پايان محتومي نگه مي‏دارد.

 انديشه‏ي بشري از راه افكار ماركسيستي، در سده‏ي 19 ميلادي، جبر تاريخي را درك كرد و به كشف مراحل و مقاطع جبري تاريخ و قوانين كلي آن پرداخت، اما در كشف خود به راه اشتباهي رفت.(2) در مقابل، انديشه‏ي نبوي، از آغاز پيدايش در بيش از هزار سال پيش، تصور خود از حركت جامعه‏ي بشري را براساس جبر تاريخي نهاد و انديشه‏اي روشن از سنت‏ها و مراحل تاريخ را تقديم كرد.